شفقنا رسانه- صبح روز چهارشنبه یک فروند بوئینگ ۷۳۷ شرکت هواپیمایی اوکراین در نزدیک شهر پرند سقوط کرد و تمام مسافران و خدمه آن کشته شدند. در این چند روز رسانه های خارجی با انتشار مطالب و فیلم هایی از ساقط شدن هواپیما نوشتند و خبرنگاران و رسانه های داخلی هم در مصاحبه با کارشناسان و مقامات داخلی به نقص فنی هواپیما اشاره و رسانه های خارجی را متهم به عملیات روانی کردند. بعد از بیانیه ستاد کل نیروهای مسلح و اعلام هدف قرار گرفتن این هواپیما توسط پدافند به علت خطای انسانی، فضای رسانه ای با واکنش های زیادی مواجهه شد و بسیاری از رسانه ها از قضاوت شتابزده خود عذرخواهی کردند و عملکرد مسئولان مربوطه در دادن اطلاعات اشتباه به کارشناسان را موجب بالا رفتن بی اعتمادی مردم به رسانه ها و حاکمیت خواندند. با این حال در چنین شرایطی راهکار چیست و اهالی رسانه و مسئولان و متولیان کشوری باید چه کنند تا اعتماد از دست رفته مردم به رسانه ها را دوباره بازگردانند؟ علی شاکر در این باره معتقد است که پیش از رسانه موضوع اعتماد به مسئولان مطرح است بنابراین هر وقت مسئولان درک کردند که نمیتوان خبری یا اتفاقی را پنهان کرد و امروزه رسانههای غرب اگر هم بخواهند خبری را نگویند دستکم به شیوههای قدیمی عمل نمیکنند، آن موقع شاید بتوان کمی به آیندهی رسانهها امیدوار بود.
علی شاکر روزنامه نگار و دکتری علوم ارتباطات با اشاره به عملکرد رسانه ها در رخدادهای گذشته به شفقنا رسانه می گوید: آمارهای سالهای پیش دربارهی اعتماد مخاطبان به رسانهها نشان میدهد در ایران صداوسیما همچنان منبع اصلی خبر بسیاری از مردم است. هرچند طی ماههای اخیر نظرسنجیهایی منتشر شد ولی مایل نیستم از آن فعلا فکتی ارائه کنم چون دستکم اکنون نمیدانم به لحاظ روشی و علمی تا چه حد قابل استناد باشد. اما استمزاج از رفتار مردم کوچه و بازار نشان میدهد که پس از اتفاقهای آبان، رسانهی ملی نتوانست مردمی که به سه برابر شدن قیمت بنزین اعتراض داشتند، اقناع کند. اینترنت برای حدود ۱۰ روز قطع میشود و مردم در سکوت خبری قرار میگیرند و فقط قرار است از یک منبع، یعنی صداوسیما خبر دریافت کنند.
او ادامه می دهد: بر فرض محال اگر رسانهی ملی صادقترین و درستترین اطلاعات را منتشر میکرد، باز هم این شیوه نشر اخبار به اعتماد مخاطبان خدشه وارد میکرد. بنابراین وقتی امروز میپرسید که اعتماد از بین رفت، واقعاً پرسش این است که از کدام اعتماد میگوییم؟ میزان این اعتماد چهقدر بوده؟ چه میزان در این مدت کم و زیاد شده؟ سپس باید به این برسیم که اعتماد از دست رفته را چهطور باید برگردانیم. البته که مردم عادی هیچگاه به طور تخصصی وارد مباحث رسانهای نمیشوند و تنها حس و درک خود را نسبت به رسانهها و روزنامهنگارها دارند که به نظر میرسد در بسیاری از موارد اظهارنظرهایی کلی باشد مثل اینکه: «همهشون دروغ میگن» «ماجرا چیز دیگهس نمیگن» و… . اصلاح این نگاه به این سادگی نیست. بنابراین آنچه توضیح میدهم تنها برای آرامش دل خودمان است.
شاکر با اشاره به اطلاع رسانی اشتباه مسئولان به رسانه های داخلی درباره دلایل حادثه سقوط هواپیمای اوکراینی می گوید: به هیچوجه منکر کوتاهیها در عرصه رسانه نیستم. اما به نظر میرسد که باز هم رسانهها و روزنامهنگارها دارند مرغ عزا و عروسی میشوند؛ چون من به عنوان یک خبرنگار به طور مستقیم به مدارک و اسنادی که نشان دهد این هواپیما مشکل فنی دارد یا با «خطا» سرنگون شده ندارم. خبرنگاران خارجی هم در همین وضعیت هستند. پس ما به منابع رسمی خود اعتماد میکنیم.
او تاکید میکند: شما نمیتوانید وقتی یک مقام رسمی، تخصصی و امنیتی دربارهی یک موضوع به طور قطع اظهارنظر میکند و میگوید ماجرا همین است و جز این نیست، حرف دیگری مطرح کنید. شاید بتوانید او را بر اساس شواهدی دیگر به چالش بکشید، اما در عمل وقتی پای موضوعهای امنیتی در میان باشد، خبرنگار میبایست به اظهارنظر آن شخص حقوقی و کار کارشناسی او اعتماد کند و اگر جز آنچه که او میگوید، چیز دیگری منتشر کند، او را پیگرد قانونی میکنند. تاکید میکنم حرف بنده این نیست که خبرنگار از خود اختیاری ندارد و قرار هم نیست منفعل باشد، ولی در این موضوع خاص به نظر میرسد که حتی بدنه دولت هم بیاطلاع بودهاند. مشاور رسانهای دولت توییت میکند «گول» خوردهاند. سخنگوی دولت کاملاً از فرضیه نقص فنی دفاع میکند. در این وضعیت، روزنامهنگاری که به هیچ سندی دسترسی ندارد چه کاری میتواند انجام دهد؟
شاکر ادامه می دهد: آیا به این سادگی است که این موضوع را برای مخاطب توضیح دهیم؟ آیا اصلاً دغدغهی اوست؟ به نظر من نیست. او با نگاهی کلی و بر اساس تجربهای بلندمدت همه رسانهها را به یک چوب میراند. از این رو، با احترام این پرسش در حال حاضر اهمیت ندارد که آیا میتوان اعتماد را برگرداند به رسانه یا نه. چون پیش از رسانه موضوع اعتماد به مسئولان مطرح است.
با این اوصاف در چنین شرایطی مسئولان و متولیان کشوری حوزه رسانه چه باید کنند؟ شاکر پاسخ می دهد: مهمترین خدمت مسئولان دولتی در ایران این است که در کار رسانه دخالت نکنند. بگذارند رسانهها به وظیفه اصلی خودشان برسند. پرتالهای روابطعمومی خود را ناگهان تبدیل به وبسایت خبری یا خبرگزاری نکنند و آنجا مدام از اینکه چهقدر دارند خدمت میکنند، ننویسند. هر وقت مسئولان درک کردند که نمیتوان خبری یا اتفاقی را پنهان کرد و امروزه رسانههای غرب اگر هم بخواهند خبری را نگویند دستکم به شیوههای قدیمی عمل نمیکنند، آن موقع شاید بتوان کمی به آیندهی رسانهها امیدوار بود.
او ضمن تاکید بر اینکه بیاعتمادی مخاطبان به رسانهها تنها نتیجهی خطاهای روزنامهنگارانهی ما نیست، به لحاظ تاریخی حکومت ها را عامل بزرگ آن می داند و به پژوهش دکتر محسنیان راد اشاره می کند و توضیح می دهد: دکتر مهدی محسنیانراد، در پژوهشی با عنوان «جهتگیری و هنجارها در گفتههای دولتمردان» (۱۳۸۳) تاکید میکند در ۱۶۷ سال گذشته فقط ۱۱ درصد فرصت مطبوعات آزاد و متکثر وجود داشته است و ۸۹ درصد روابط میان رسانه و دولت به شکل تقابل بوده است. خودسانسوری در ۱۴۱ سال پیش از انقلاب ۱۱ درصد و پس از انقلاب ۴۵ درصد. دکتر محسنیانراد دربارهی علت این امر در همان پژوهش میگویند که چون یکی از خواستههای ملت در طول انقلاب اسلامی آزادی بود، بنابراین دولت مردان در طول این سالها کوشش کردند تا حداقل با حفظ ظاهر به این خواسته پایبند باشند. به همین دلیل ضمن اینکه با تعدد مطبوعات مواجه بودیم اما شرایط بعدی و اتفاقات به وجود آمده مطبوعات را همواره در حالت ترس نگاه داشته است.
شاکر ادامه می دهد: این موضوعی تاریخی است. علت عدم اعتماد به رسانه، بیاعتمادی به حکومتها ریشه دارد. چون حکومتها از زمان محمدشاه قاجار همیشه مالک رسانهها بودهاند. اصلا اجازه شکلگیری رسانهی آزاد ندادهاند. مردم هم میبینند وقتی رسانهی وابسته مدام درحال تکرار منویات دولت است، پس اعتماد کم و کمتر میشود. هر زمان توانستیم به رسانههای خود اعتماد کنیم و دست آنان را در پوشش مسئولانه اتفاقهای جامعه باز بگذاریم، میتوانیم به بازگشت اعتماد به رسانهها امیدوار باشیم.
∗مطالب ما را در کانال تلگرامی شفقنا رسانه (mediashafaqna@) دنبال کنید.
∗ نقد و نظر و سوژه های خود را از طریق ارتباط با ادمین کانال(shafaqnamedia_admin@) به ما بگویید.