شفقنا رسانه-مدتهاست شیوه آموزش در رشتهها و گرایشهای علوم ارتباطات محل نقد و نظر کارشناسان این حوزه بوده است و آنها بر سر اینکه چگونه باید در دروس علوم ارتباطات و روزنامهنگاری تجدیدنظر شود، با هم بحث و اختلافنظر دارند. آیا تا به حال در این رشته و گرایشهای مرتبط به آن بازنگری صورت گرفته است؟ با توجه به شمار بالای فارغالتحصیلان این رشتهها وضعیت تولید محتوای داخلی و کتابهای ترجمهشده توسط دانشجویان دکتری و استادان این حوزه در سالهای اخیر چگونه است؟
محمد حسین ساعی رییس دانشکده علوم ارتباطات صدا و سیما درباره ضرورت بازنگری در دروس و رشته های علوم ارتباطات به شفقنا رسانه می گوید: قطعاً این ضرورت الزامی است. در حقیقت به نظر میرسد به چند دلیل حتماً باید بازنگری هایی در این حوزه صورت بگیرد؛ دلیل اول تغییرات فوقالعاده و شتابان حوزهی تکنولوژی و ابزارهای ارتباطی و رسانهای است،الان ما با مباحثی مواجه هستیم که شاید ده سال قبل اصلاً به این صورت با آن مواجه نبودیم. مانند تغییر فضا، آرایش رسانه ای، نظام رسانه ای و فناوریهای رسانهای از این دست اتفاق ها هستند که شرایط را برای تغییر و بازنگری در دروس و رشته های علوم ارتباطات فراهم کرده اند.
او ادامه می دهد: از طرفی دیگر ما کشوری هستیم با مشخصات خاص خودمان که همین موضوع باعث شده عرصهی یکی از عظیم ترین هجمههای رسانهای باشیم. ما در حال حاضر تقریباً کمی کمتر از سیصد شبکه ماهوارهی فارسی زبان داریم؛ به علاوهی مجموعهی رسانههای صدا و سیما که حدود دویست رسانه می باشد. این بدان معناست که در جهان حدود پانصد رسانهی صوتی تصویری فارسی زبان داریم که این تعداد، بیش از سرانه یک درصد نیاز رسانهای جمعیت فارسی زبان دنیا در این نوع رسانه است و این نشان میدهد که کشورهای مختلف، در حال تاسیس کانال های فارسی زبان هستند؛ که عموماً هم اهداف غیرحرفهای و غیررسانهای دارند.
این رئیس دانشکده با اشاره به سرمایه گذاری رسانه ای دیگر کشورها برای فارسی زبانان می گوید: مثلاً الان که عربستان، آمریکا، امارات، ترکیه، رژیم صهیونیستی و روسیه در حوزهی رسانههای فارسی زبان سرمایه گذاری میکنند، این کار به خاطر ایجاد فضای ارتباطی و تعاملی و فرهنگی از سوی آنان نیست، عموماً این کشورها اهداف پروپاگاندایی دارند؛ در خصوص مباحث آماری از عملکرد این نوع رسانهها، میتوان به برخی کارهای پژوهشی و پایاننامههای دانشجویان این رشته ارجاع داد؛ پایان نامههای متعددی درباره نحوه و رویکرد این رسانه ها کار شده است. پس کشورمان در معرض این فضای ارتباطی و رسانهای فوق العاده سنگین است. در واقع کشور ما یک موقعیت خاص به لحاظ ژئوپولتیک، ژئواستراتژیک ، ژئوکالچر و بین الملل پیدا کرده است، یعنی هریک از کشورهای مختلف حاضر هستند دهها و صدها میلیون دلار در حوزهی رسانههای فارسی زبان هزینه کنند، خب کشور ما هم به این نیاز دارد که در حوزهی رسانه و این جنگ عظیم ارتباطاتی، یک فعالیت فوق العاده جدیای داشته باشد که متأسفانه اینطور نیست.
او مثال می زند: در آخرین سال رژیم پهلوی، این رژیم برای رادیو و تلویزیون ملی خودش که در حقیقت، دو نیم شبکه بود، (دو نیم شبکهای بود که ساعت ۵ شروع به کار میکرد تا ۱۰ و در مواقع ضروری تا ۱۲ برنامه اجرا میکرد) یک درصد بودجهی کشور را با درآمدهای آن موقع اختصاص میداد. ما الان در یک فضایی قرار گرفتیم که کشور شاید کمی بیش از دو دهم درصد بودجهی کشور را به صدا و سیمای فعلی اختصاص میدهد که در حال حاضر تقریباً ۱۷۰ شبکهی بین المللی، ملی و استانی دارد؛ در حقیقت صدا و سیما اکنون ۱۶۸ کانال رادیو و تلویزیونی ملی ، بین المللی و استانی دارد. با این وضعیت، نسبت بودجه اش شاید یک پنجم درصد بودجهای که در دورهی پهلوی در این حوزه، هزینه میکرد، باشد. خب اینها آسیب هایی است که باید راجع به آنها صحبت کرد.
ساعی با اشاره به خلاء زیرساخت های جدی آکادمیکی در حوزه رسانه و ارتباطات بیان می کند: موقعیت ویژهی کشور ما ایجاب میکند که ما در حوزهی ارتباطات، روزنامه نگاری و روابط عمومی، یک کشور پیشرو و پیشرفتهای در دنیا باشیم. هنوز خیلی کار داریم. ما الان در حوزهی خبرنگاران بین المللی فوق العاده ضعف داریم. یعنی ما فاقد نیروهایی هستیم که فارغ از یک سری روابط خاص و به خاطر تعلق داشتن به ایران، از منافع کشور در رسانههای دنیا دفاع کنند ولی شاهد هستیم نیروهایی در رسانه های بیگانه فارسی زبان و غیر آن وجود دارند که به دنبال ایجاد جنگ روانی علیه منافع کشو ها هستند. خب ما تقریباً فاقد چنین لشکری هستیم. در حالی که در وضعیتی مثل الان، ما باید دهها نفر نیرو داشته باشیم که از منابع کشور در عرصهی بین الملل دفاع کند. ما فاقد این هستیم و این نیازمند این است که ما یک زیرساخت علمی و آکادمیک برای این کار فراهم کنیم و این به نظرم خلائی است که در کشور ما وجود دارد.
ساعی درباره آخرین بازنگری های صورت گرفته در رشته های این دانشکده توضیح می دهد: مشکلی که ما برای بحث بازنگری داریم این است که عموماً چون دانشگاه کوچکی محسوب میشویم در خیلی از مواقع وزارت علوم بازنگریهای ما را به راحتی قبول نمی کند، یعنی وضعیت ما را به عنوان دانشگاهی مثل دانشگاه علامه طباطبایی و دانشگاه تهران نمی پذیرد. در واقع دانشگاه علامه طباطبایی و تهران زمانی که یک رشته را بازنگری می کنند، می توانند به راحتی آن را مطرح کنند و بعد از مدتی تصویب و تدریس می کنند.
ساعی ادامه می دهد: در دانشگاه صدا و سیما به این لحاظ که دانشگاه کوچک و دانشگاه مادر حساب نمی شود، در بازنگری رشتهها بسیار محدودیت و مشکل دارد . اما در عین حال ما چندین مرتبه و چندین بار این کار را انجام دادیم. مهم ترین کاری که در سالهای گذشته در دانشگاه صدا و سیما صورت گرفته این است که ما رشتهی روزنامه نگاری رادیو و تلویزیون را تصویب کردیم یعنی در عین حالی که کشور رشتهی روزنامه نگاری دارد، ما ژورنالیسم رادیو و تلویزیون با رویکرد روزنامه نگاری در رادیو و تلویزیون که تا حدی با روزنامه نگاری معمول مکتوب و آموزش روزنامه نگاری فضای مجازی متفاوت است، را راه اندازی کردیم.
این رئیس دانشکده با اشاره به بازنگری ها در رشته های این دانشکده توضیح می دهد: این رشته روزنامه نگاری، رشتهی خاص دانشگاه صدا و سیما است. از طرفی دیگر ما دو رشتهی دکتری خاص خودمان را با عنوان «رسانهی سلامت، فرهنگ و رسانه» هم به صورت اصولی تصویب کردیم مراحل اولیه این دو رشته با موفقیت طی شده اما هنوز آن را اجرایی نکردیم اما رشتهی روزنامه نگاری رادیو و تلویزیون از امسال در مقطع کارشناسی ارشد اجرایی شد و از امسال اولین دورهی دانشجوی خودش را میگیرد. ما دانشجویان را عمدتاً مبتنی بر نیازهای سازمان صدا و سیما میگیریم.
او درباره کتاب های این رشته توضیح می دهد: ما دفترچهی روزنامه نگاری رادیو و تلویزیون را سال ۹۱ آماده کردیم. یعنی هفت سال پیش و امسال برای اولین بار موفق شدیم که مجوز اجرای آن را بگیریم. الان خودمان میگوییم که این رشته نیاز به بازنگری دارد یعنی همین الان چند نفر از اساتید دانشگاه در گروه روزنامه نگاری مامور شدند تا کارهای بازنگری این دفترچهای را که هنوز اجرا نشده، انجام بدهند اما چون مقارن با اولین دورهی اجرا شده، همکاران ترجیح دادند که مثلاً شاید یک تجربهی کوتاهی هم از دورهی اجرای این دفترچه وجود داشته باشد بعد بلافاصله ما بازنگری آن را شروع کنیم. یعنی الان دوستانی گوش به زنگ و آماده هستند که از همین الان بازخوردهایی که از اجرای اولین دورهی دفترچه میگیرند را بازنگری کنند.
ساعی بیان می کند: چون ما هنوز این دوره را اجرا نکردیم یعنی سال اول است، بیشتر سر فصل ها را که نگاه کنید، کتاب های موجود به زبان انگلیسی است و اینطور نیست که ترجمه شده باشد باید یک مقدار دست نگه داشت که یک دوره اجرا بشود و بعد کتابهای به روزتر بیاید، مثلا کتابهای ۲۰۱۸ به بعد و بتوانیم این کارها را با آن انجام بدهیم.
ساعی در بازنگری های مدنظر این دانشگاه به رشته مدیریت رسانه هم اشاره می کند و می گوید: در حال حاضر هم قصد بازنگری بر روی رشته مدیریت رسانه را داریم که آخرین بازنگری آن توسط دانشگاه تهران اتفاق افتاد. در این بازنگری که دانشگاه تهران انجام داد، رسانه را به عنوان یک کسب و کار و یک بنگاه اقتصادی خردی که در یک رقابت شدید با سازمانهای مشابه خودش قرار داده، تعریف کرده است. در واقع مدیریت رسانه به عنوان یک کسب و کار تعریف شده است. لذا ما از پایه تغییراتی بر روی این رشته و تعاریف آن ایجاد کردیم و تاکید مان بر این است که نباید مفایم هزینه و فایده،نگاه صرف اقتصادی در آنجا وجود داشته باشد و اشاره به مسئولیت اجتماعی برای رسانه ها از دیگر مفاهیم اصلی این بازنگری است . به همین خاطر الان در دانشگاه صدا و سیما در حال تدوین دفترچهی مدیریت رسانهای خدمت عمومی هم هستیم که امیدواریم تا پایان سال این دفترچه آماده بشود.
او بیان می کند: اولین دفترچهی مدیریت رسانهای کشور در مقطع کارشناسی ارشد را در اواخر دهه هفتاد شمسی ما در دانشکده صدا و سیما نوشتیم و تأسیس کردیم و در آنجا هم نگاه و رویکرد صدا و سیمایی اش پررنگ است و سعی شده به رسالت محوری و مسئولیت اجتماعی رسانه ها بیشتر توجه کنیم. در بازنگریای که دانشگاه تهران انجام داد بیشتر نگاه ها متوجه مباحث مدیریتی و اقتصادی و بحث استارت آپ ها بود. به همین خاطر ما این نیاز را دیدیم که برای مباحث مدیریت پیام و مدیریت محتوا مورد نظر سازمان صدا وسیما، مباحث دانشگاه تهران در مدیریت رسانه نمی تواند راه گشای ما باشد. برای همین به این سمت رفتیم که «مدیریت رسانهی خدمت عمومی» را اگر بتوانیم تاسیس کنیم و رشتهای باشد که مختص سازمان صدا و سیما باشد.
او درباره دلایل کمبود تالیف کتاب های حوزه ارتباطات از سوی نویسندگان داخلی می گوید:من یک رشد قابل توجهی در این فرآیند میبینم یعنی من سال ۸۲ که میخواستم وارد مقطع کارشناسی ارشد این رشته بشوم یادم است این جمله را به یکی از دوستان میگفتم که تمام محتوای فارسی زبان حوزهی ارتباطات را خواندم. یعنی سال ۸۲ اگر کسی ادعا میکرد که تمام مقالهها، کتابها و جزوهها و هرچه که بود را خوانده ام ، ادعای دور از واقعیتی نبود. حالا اگر صد در صد هم نخوانده بود، ۹۵ درصد را خوانده بود اما در این ۱۶ سال گذشته واقعاً فضای تولید دانش در این حوزه طوری شده که هیچ کسی نمی تواند این ادعا را بکند.
ساعی در ادامه به مساله بودجه برای کارهای پژوهشی اشاره می کند و توضیح می دهد: به خصوص در هفت، هشت سال گذشته یک تولید انفجاری در مقالات و پایان نامه ها به وجود آمده که خوب است و کیفیت پایان نامهها و مقالاتی که منتشر میشود حد متوسط رو به خوبی دارد و این برای کشور برکت است. نکتهی دوم اینکه به هر حال تولید علمی مبتنی بر یک انباشت تجربه و دانش و یک تمرکزی برای پژوهش و تحقیق است و این کار بودجههای خاص خودش را میطلبد. اما کشور به دلایل مختلف در حوزهی رسانه، فرهنگ و .. سرمایه گذاری آن چنانی نمی کند.
او با انتقاد می گوید: یکی از دوستان یک بار مقایسه ای انجام داده بود که کل بودجهی دستگاههای فرهنگی کشور تقریباً اندازهی پول میزان تخم مرغی است که در یک سال مصرف میشود . یعنی میزان مصرف تخم مرغ در کشور معادل بودجهی هزینه دستگاههای فرهنگی کشور است. خب وقتی توجه در بودجه و سیاست گذاریها و قانون گذاریها و بودجههای پژوهشی تا این اندازه باشد، مشخص است که چه اتفاقی میافتاد. خود سازمان صدا و سیما زمانی بودجههای خوبی برای کارهای پژوهشی داشت اما در سال های گذشته به حدی دچار مشکل در حوزه بودجه شده است که تقریباً بودجههای پژوهشی کاهش پیدا کرده علی رغم این که تلاش میکند یک اتفاقاتی را موجب بشوند اما آن پیشرویی و اینکه در مرز دانش حرکت بکند را از دست میدهد .
ساعی در پایان پیشنهاد می دهد: به همین خاطر باید بودجههای هنگفتی در این حوزهها در نظر گرفته شود، اگر ما میپذیریم که در این حوزهها ما به لحاظ استراتژیکی به پژوهش نیاز داریم،خب باید از لحاظ استراتژیک هم برای آن هزینه کنیم. الان مجموعه هزینهای که در حوزهی ارتباطات و رسانه و بودجههای پژوهشیای در این حوزه را در نظر بگیریم، به نظرم با آن سرمایه گذاری و توجهی که در کشور نسبت به این حوزه وجود دارد، استادان نمرهی قابل قبولی میگیرند. از طرفی دیگر فضای کشور، فضای قابل قبولی است ، ما می توانیم این فضا را به دو برابر، سه برابر، چهار برابر و پنج برابر افزایش بدهیم و در این صورت، کیفیت کارهایی که اتفاق میافتد، رو به بهبود خواهد بود و سرعت این کار هم بالا می رود. پس این ظرفیت وجود دارد چون ما یک نوع مناسبات خاص، کیفیتهای خاص هم از لحاظ روزنامه نگاری و ارتباطات در کشور داریم که شاید در جاهای دیگر وجود نداشته باشد برای همین می توانیم متناسب با این کیفیت و برای این کشور و متناسب با این اقلیم و بوم ادبیات تولید کنیم.
∗ مطالب ما را در کانال تلگرامی شفقنا رسانه (mediashafaqna@) دنبال کنید
∗ نقد و نظر و سوژه های خود را از طریق ارتباط با ادمین کانال(shafaqnamedia_admin@) به ما بگویید